Pierwsze informacje o nowej w Polsce organizacji młodzieżowej - skautingu dotarły do Pabianic pod koniec 1911 roku. Wzbudziły one olbrzymie zainteresowanie wśród młodzieży zrzeszonej w tajnych "zastępach ćwiczebnych" organizacji niepodległościowej "Zarzewie". Oddziały te, głoszące hasła czynnej walki o niepodległość, bardzo szybko przyjęły w swej pracy metodę harcerską i przekształcały się w zastępy skautowe. Pierwszy zastęp skautów powstał w roku szkolnym 1912/13 przy Szkole Handlowej. Szkolenie w tym zastępie obejmowało "terenoznawstwo, gry polowe, marsze, musztrę bojową, posługiwanie się mapami, uświadomienie patriotyczne i dążenie niepodległościowe" [H. Czekay "10-lecie Hufca szkolnego P.W."]. Atrakcyjne formy pracy przyciągały do harcerstwa nowych członków, co pozwoliło na utworzenie kolejnych zastępów. W 1913 r. z połączonych zastępów utworzono przy Szkole Handlowej pierwszą męską drużynę skautową, której patronem został Tadeusz Kościuszko. Odrębną organizację utworzyły harcerki. Pierwsze zastępy żeńskie działały już w 1913 r., natomiast pierwsza żeńska drużyna powstała w roku 1915.
Wybuch I wojny światowej nie przerwał pracy harcerskiej. Starsi wiekiem druhowie wstępowali ochotniczo do legionów, zaś ich miejsce w drużynie zajmowali młodsi koledzy. Pabianickie harcerki wspierały pracę Ligi Kobiet, niosły pomoc walczącym w legionach m.in. poprzez opiekę nad ich rodzinami czy też wysyłanie paczek.
W 1915 r. organizacje harcerek i harcerzy podporządkowały się utworzonej w Piotrkowie Trybunalskim Polskiej Organizacji Skautowej. W rok później połączyła się ona z innymi organizacjami skautowymi z terenu zaboru rosyjskiego tworząc Związek Harcerstwa Polskiego, który jako odznaki organizacyjne przyjął krzyż harcerski i lilijkę.
W roku 1917 wzrosła znacznie liczba harcerzy, co pozwoliło na utworzenie dwóch nowych drużyn. Powstały: II drużyna im. Józefa Poniatowskiego oraz III drużyna im. Henryka Sienkiewicza (w 1919 r. zmieniła ona patrona na Jana Kilińskiego). Pozwoliło to na utworzenie Obwodu (nazwę hufiec wprowadzono nieco później). Rok ten wprowadził również wiele zmian w pracy harcerskiej. Obniżono wiek przyjmowanych do drużyn harcerzy z 16 na 12 lat. Dla młodszych zaś , w wieku 8 - 12 lat utworzono pierwszą drużynę zuchową.
Rok 1918 przyniósł Polakom długo oczekiwaną niepodległość. Harcerze brali udział w rozbrajaniu Niemców w Pabianicach, a następnie niemal wszyscy starsi druhowie wstąpili w szeregi Wojska Polskiego. Tymczasem harcerki kontynuowały współpracę z Ligą Kobiet, pełniły służbę samarytańską w szpitalu Czerwonego Krzyża. Wzrosła także liczba drużyn żeńskich. Na terenie miasta działały ich cztery: I drużyna im. Marii Konopnickiej, II im. Królowej Jadwigi, III im. Emilii Plater, IV im. Pustowójtówny. W tym samym roku organizacje skautowe z terenu Polski zjednoczyły się tworząc ogólnopolski Związek Harcerstwa Polskiego.
Ostatnim epizodem walk niepodległościowych była wojna polsko-bolszewicka. W 1920 r. wszyscy harcerze od 16 roku życia zasilili szeregi armii polskiej. Koniec tej wojny jednocześnie stał się końcem walk niepodległościowych pabianickich harcerzy. Nazwiska wszystkich poległych pabianiczan, a wśród nich i harcerzy zostały uwiecznione na Pomniku Legionisty.
Następne lata nie były łatwe, gdyż wymagały innych form pracy niż dotychczas, a do tego instruktorzy nie byli zbyt dobrze przygotowani. Te przeszkody jednak dość szybko pokonano i praca harcerska nabrała rozmachu. Organizowano obozy, kursy, szkolenia. Druga połowa lat 20. przyniosła zwiększenie liczby drużyn męskich do siedmiu. Drużyny harcerek zaś zmniejszyły swoją liczbę do trzech działających (I, II i III seminaryjna).
Pabianickie drużyny uczestniczyły w zlotach Chorągwi, m.in. w 1933 r. drużyny męskie w Osinach k/Głowna, zaś żeńskie w Tomaszowie Mazowieckim. Ważnym wydarzeniem pabianickiego harcerstwa było uczestnictwo w III Zlocie Jubileuszowym Związku Harcerstwa Polskiego w Spale.
Wytężoną pracę harcerską przerwały przygotowania wojenne. Instruktorzy i dorośli harcerze zostali zmobilizowani. Ci, którzy pozostali, zajęli się pracą w ramach Pogotowia Wojennego Harcerzy. Pabianickie harcerki kontynuują służbę w Pogotowiu Wojennym Harcerek, które powołano rok wcześniej. Druhny w wakacje 1939 r. wyjechały na obozy służby, aby pomagać ludności polskiej na terenach przygranicznych. Po powrocie z obozu uruchomiły punkt pomocy z kuchnią polową ma terenie dworca PKP. Harcerze pełnią rozmaite powierzone funkcje m.in. gońców, wartowników, obserwatorów. Służby tej nie przerywa wybuch wojny.
II wojna światowa całkowicie zmieniła życie harcerskie, a okres okupacji okazał się jednym z najboleśniejszych epizodów pabianickiego harcerstwa. Tuż po wkroczeniu Niemców aresztowano wielu działaczy i instruktorów harcerskich, którzy przetrzymywani byli w przekształconych w więzienie salach kina "Zachęta". Wielu z nich już nigdy nie wróciło do domów.
Pozostali na wolności harcerze tworzyli konspiracyjne grupy, harcerki niosły pomoc przebywającym w Pabianicach jeńcom. W 1940 r. istniejące w konspiracji grupy udało się połączyć w jedną organizację. Powstał hufiec Szarych Szeregów, przyjmując kryptonim Rój "Korony". Był to najsilniejszy ośrodek konspiracyjnego harcerstwa w regionie łódzkim. Prowadził działalność oświatową, szkolenia bojowego, zwiadowczą. Harcerki zajęły się służbą samarytańską, niosły pomoc więzionym w obozach. Wielu harcerzy prowadząc tą niebezpieczną działalność zostało aresztowanych, wielu zginęło. Pamięci ich wszystkich poświęcony został Pomnik Szarych Szeregów na pabianickim cmentarzu.
Po zakończeniu działań wojennych, w 1945 r., harcerstwo wróciło do działań jawnych. Reaktywowane zostały hufce i drużyny, powstają nowe jednostki harcerskie. Znowu organizowano obozy i kursy. Ten stan trwał do 1949 r., kiedy to harcerstwo w tradycyjnym formie przestało istnieć. Zostało zastąpione przez Organizację Harcerską Związku Młodzieży Polskiej, która, podporządkowana ZMP, opierała się w pracy na wzorcach pionierskich. Ten stan rzeczy trwał do 1956 r., kiedy to na zjeździe w Łodzi reaktywowany został Związek Harcerstwa Polskiego. Powróciły tradycyjne formy pracy i odznaki - krzyż harcerski i lilijka. Jedyną zasadniczą zmianą było odejście od podziału na organizacje harcerek i harcerzy.
Od 1956 r. trwa nieprzerwanie praca harcerska. Nie zawsze była ona wolna od nacisków władzy, jednak pamięć historii oraz tradycja pomogły przetrwać idei harcerskiej. Wszystkie te lata to zwiększenie liczby drużyn, powstanie Retmanatu Drużyn Wodnych, uczestnictwo w różnych akcjach, zlotach, rajdach, wielkie akcje centralne (m.in. Bieszczady 40), Harcerska Akcja Letnia, Festyny Harcerskie, Harcerskie Starty w Małeczu, Dzień Myśli Braterskiej, Zimowiska w szkole, propozycje programowe ZHP i Chorągwi Łódzkiej, Letnia Akademia Przybocznych i Drużynowych, udział w XIX Światowym Jamboree Skautowym w Chile oraz Światowym Zlocie Harcerstwa Polskiego Gniezno 2000 oraz wiele innych działań.
Ryszard Adamczyk
